Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

kesan transformasi desa dan pembandaran terhadap penduduk dan alam sekitar
(pada skala tempatan dan negara Malaysia)

Kesan sosioekonomi penduduk:
(i) Kepadatan penduduk akibat pemusatan penduduk di pusat pertumbuhan baru. Misalnya melalui perpindahan ke kampung tersusun atau ke bandar kecil. Selain itu, kampung-kampung tradisional disusun semula dengan menggalakkan penduduk kampung berpindah atau dipindahkan ke kawasan sekitar pusat pertumbuhan. Perpindahan dan penyusunan semula petempatan menyebabkan pertambahan dan penumpuan penduduk berlaku.

(ii) Proses pemodenan dan pembandaran melalui strategi penyelerakkan industri ke pusat-pusat pertumbuhan di desa menyebabkan perubahan pekerjaan di kalangan penduduk. Perubahan pekerjaan biasanya daripada pertanian kepada perkhidmatan dan pembuatan.

(iii) Peningkatan taraf hidup akibat adanya kemudahan infrastruktur, kemudahan sosial, perhubungan, pekerjaan dan peningkatan pendapatan isi rumah. Selain itu, kewujudan kepelbagaian kegiatan ekonomi bandar yang berantaian dengan industri sama ada sektor formal atau tidak formal seperti perkhidmatan bank, hospital, perniagaan runcit, perniagaan borong, dan pasar malam atau pasar tani telah membuka ruang kepada penduduk untuk meningkatkan taraf hidup mereka. Perubahan ini dapat diperhatikan melalui peningkatan taraf pendidikan, kesihatan, pemakanan, pemilikan harta, corak membeli belah, dan mobiliti.

(iv) Perumahan yang selesa dan mampu milik. Selain itu, kualiti rumah khususnya rumah kos rendah turut bertambah baik. Hal ini dapat diukur melalui bahan binaan yang digunakan, kemudahan asas yang dibekalkan, bilangan bilik tidur dan kelengkapan rumah. Penyediaan kemudahan prasarana dan kemudahan bandar yang cukup untuk dinikmati oleh penduduk bandar. Kawasan perindustrian yang maju lazimnya terdapat kemudahan bandar yang cukup seperti pusat membeli belah, kemudahan pengangkutan awam, kemudahan hospital, kemudahan riadah dan sukan, kemudahan hiburan, dan sebagainya bagi menampung keperluan penduduk yang ramai.

(v) Kemiskinan bandar. Pembandaran yang pesat menarik ramai penduduk desa berhijrah ke bandar. Didapati bahawa sebahagian besar kemiskinan berpunca daripada pengangguran dan punca pendapatan yang rendah. Hal ini kerana, penduduk desa yang berhijrah kebanyakannya tidak bersedia dengan corak sistem ekonomi dan sosial di bandar. Mereka tidak berpendidikan tinggi, kurang pengalaman dan tidak pula mempunyai kemahiran yang cukup hingga menyebabkan pengangguran atau guna tenaga tak penuh dan seterusnya kemiskinan. Walau bagaimanapun, keadaan kemiskinan di bandar tidak hanya melibatkan penduduk yang berpindah dari desa. Daripada kajian yang dijalankan pada 2002, terdapat 7 600 isirumah yang diklasifikasikan sebagai kemiskinan tegar berada di bandar. Kemiskinan menyebabkan mereka terpaksa mendiami rumah-rumah murah di kawasan setinggan.

(vi) Migrasi desa-bandar. Perkembangan ekonomi moden seperti pembuatan, perdagangan, perkhidmatan dan lain-lain menyediakan banyak peluang pekerjaan yang menawarkan gaji yang lumayan di samping pelbagai insentif yang menarik yang disediakan seperti kemudahan rawatan percuma, kemudahan tempat tinggal, kemudahan pengangkutan dan lain-lain yang akhirnya mendorong penduduk desa berpindah ke bandar terutamanya golongan muda. Adanya jaringan dan sistem pengangkutan yang baik yang meningkatkan ketersampaian, mudah dan cepat sampai dan seterusnya memangkinkan lagi pergerakan tersebut.

(vii) Kesesakan lalu lintas akibat pertambahan kenderaan dan penduduk bandar menyebabkan darjah ketersampaian menjadi rendah dan pergerakan penduduk bandar menjadi lambat. Keadaan ini merugikan masa, meningkatkan risiko kemalangan dan lain-lain. Kesesakan lalu lintas ini akan lebih ketara ketika pergerakan keluar masuk pekerja pada waktu pagi dan petang. Penduduk bandar tertumpu untuk tinggal di pinggir bandar tetapi masih bekerja di pusat bandar. Masalah kesesakan berlaku di jalan-jalan masuk ke pusat bandar pada waktu pagi (pergi kerja) dan juga petang (pulang daripada kerja). Di Kuala Lumpur, jalan-jalan menuju ke pusat bandar biasanya adalah sesak pada waktu-waktu tersebut seperti di Jalan Kuching, Tol Sungai Besi, Jalan Ampang, Jalan Cheras dan lain-lain lagi.

(vii) Masalah sosial seperti peningkatan kadar jenayah, kejatuhan moral serta merebaknya pelbagai jenis penyakit. Pertambahan penduduk, persaingan pekerjaan dan pengangguran memudahkan menularnya penyakit sosial seperti jenayah, pelacuran dan penyalahgunaan dadah.. Di lokasi-lokasi tertentu terutamanya di kawasan setinggan pula pelbagai penyakit berjangkit seperti denggi dan taun cepat merebak kerana persekitaran yang kotor dan tidak terurus.

Kesan terhadap alam sekitar fizikal:

1. Kemerosotan kualiti alam sekitar meliputi aspek-aspek:
(i) Kesan pulau haba bandar dan kenaikan suhu mikro. Peningkatan suhu setempat di kawasan terbuka berpunca daripada sifat permukaan bandar yang berturap yang menyerap bahangan matahari dan memerangkap bahangan bumi, pembakaran bahan api fosil, kesan rumah hijau serta tenaga haba yang dibebaskan oleh metabolisme manusia di bandar.

(ii) Kesan hakisan tanah, tanah runtuh dan tanah mendap yang berpunca daripada eksploitasi terhadap tanah-tanah bandar secara berlebihan untuk menampung keperluan penduduk seperti aktiviti peneresan, pemotongan dan perataan bukit untuk dijadikan pelbagai tapak bina. Proses hakisan menyebabkan berlakunya tanah runtuh dan tanah tandus di kawasan tarahan lereng bukit yang tidak diurus.

(iii) Banjir dan banjir kilat. akibat pembangunan bandar yang terlampau pesat seperti penerokaan kawasan tadahan air dan penimbusan paya serta tasik (wet land) untuk dibina kawasan perumahan, kadar penurapan muka bumi yang keterlaluan serta perubahan terhadap sistem saliran semula jadi. Pembersihan kawasan bertumbuh-tumbuhan dan pertambahan kawasan berturap di bandar atau desa dan pinggir bandar meningkatkan isi padu luahan dan kadar larian air. Longkang dan anak sungai tidak mampu menampung isi padu air yang banyak ketika hujan lebat dan melimpah menyebabkan banjir kilat.

(iv) Ancaman kepupusan kepelbagaian biologi, kemusnahan habitat dan rantaian makanan akibat penerokaan hutan dan kawasan baru. Aktiviti-aktiviti pembangunan menyebabkan berlakunya kepupusan sumber semula jadi. Sesetengah spesies flora dan fauna pupus kerana pembangunan tanah untuk petempatan, pembandaran, perindustrian dan lain-lain. Strategi pembangunan wilayah misalnya telah menukarkan beribu-ribu hektar hutan semula jadi menjadi tanah pertanian. Daripada 447 578 hektar tanah ladang yang dibangunkan oleh FELDA, 319 684 hektar untuk penanaman kelapa sawit, 123 997 hektar penanaman getah dan 4 663 hektar penanaman tebu.

2. Pencemaran alam sekitar
(i) Pencemaran udara. Peningkatan kadar pencemaran udara dan fenomena jerebu akibat pertambahan bilangan industri dan kenderaan. Kadar karbon monoksida di dalam udara bandar semakin tinggi, di tambah oleh asap, debu dan partikel-partikel lain boleh mengancam kesihatan manusia. Pertambahan kawasan pelupusan sampah yang sejajar dengan pertambahan penduduk juga turut mencemarkan udara akibat pembakaran sampah terbuka. Statistik yang dikeluarkan oleh Jabatan Alam Sekitar (JAS) menerusi laporan tahunan 2000 menunjukkan kenderaan di negara ini menyumbang lebih 75 peratus bahan pencemar kepada persekitaran. Antara bahan pencemar itu ialah karbon monoksida, hidrokarbon, nitrogen dioksida, sulfur dioksida dan habuk.

(ii) Pencemaran air. Pembuangan bahan sisa seperti raksa dan plumbum tanpa kawalan rapi, telah mencemarkan kualiti air kawasan sekitarnya. Peningkatan kadar pencemaran air meliputi pencemaran sungai, tasik, air hujan, air bawah tanah dan lain-lain yang berpunca daripada sisa domestik, sisa perkilangan yang menjejaskan ekosistem akuatik. Laporan kualiti kehidupan rakyat Malaysia 1999 pula mendapati kualiti air menurun daripada 55.8 peratus pada 1985 kepada 27.5 peratus pada 1998, selari dengan penurunan peratusan sungai yang bersih.

(iii) Selain itu, pencemaran tanih turut berlaku akibat penggunaan racun makhluk perosak. Pemodenan sektor pertanian telah mempertingkatkan penggunaan bahan kimia. Penggunaan racun makhluk perosak dan baja kimia sangat berleluasa dan tidak dikawal dengan sempurna. Akibatnya racun makhluk perosak bukan hanya mencemari tanah, tetapi juga badan air, sistem saliran, dan rantaian makanan yang membahayakan kerana akibat tumpuan racun tersebut memakan masa yang lama untuk dikesan.

(iv) Pencemaran bau dan bunyi. Peningkatan kadar pencemaran bau dan bunyi. Pencemaran bau datangnya dari kawasan pelupusan sampah yang semakin bertambah dan pencemaran bunyi dari sumber kenderaan serta perkilangan. Guna tanah yang bersaingan dan tidak sepadan terutamanya bagi tempat kediaman dan tujuan komersial, jalan raya dan pembangunan industri di bandar raya, bandar dan pusat pertumbuhan, pergantungan pekerja kepada pengangkutan persendirian berbanding pengangkutan awam telah menimbulkan kebimbangan masyarakat terhadap suasana persekitaran yang tercemar oleh bunyi bising.

(v) Pencemaran sampah sarap. Sampah sarap dianggap pencemar sekiranya bahan itu terdapat di kawasan ramai penduduk tertumpu. Oleh itu pencemaran sampah sarap lebih merupakan masalah yang terdapat di bandar. Kemajuan ekonomi perkilangan dan kepadatan penduduk yang tinggi di sesebuah kawasan berupaya menghasilkan banyak sampah sarap. Rakyat Malaysia kini menghasilkan 16,000 sampah setiap hari atau purata penghasilan sampah ialah 0.8 kg sehari seorang dan di Lembah Klang sahaja penghasilan sampah ialah 1.5 kg sehari.

(vi) Pencemaran sisa toksik dan berbahaya. Bahan toksik dan berbahaya ini banyak dihasilkan oleh kilang pembuatan dan kejuruteraan. Bahan-bahan tersebut disimpan dalam lingkungan kawasan industri setakat yang mereka mampu. Sesetengah kilang menggunakan khidmat kontraktor persendirian untuk mengangkut bahan tersebut dan membuangkannya di tempat pembuangan sampah sarap atau pun di mana sahaja mereka rasakan sesuai. Ini bermakna sesetengah bahan toksik akan dibuang bukan sahaja di tempat pelupusan sampah sarap, tetapi juga di pinggir jalan raya, badan air dan tanah terbiar.

Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

Peranan bandar dalam pembangunan sesebuah negara.

(i). Tempat pemasaran. Bandar terutama bandar-bandar kecil berperanan untuk menjadi tempat memasarkan produk pertanian desa kerana bandar mudah didatangi dari mana-mana tempat di seluruh kawasan pengaruhnya. Pelbagai kemudahan dan perkhidmatan yang disediakan untuk tujuan pemasaran seperti pemasaran bergerak dan pasar mingguan. Selain itu, institusi untuk pengumpulan, penyimpanan, pertukaran dan pengagihan bahan keluaran pertanian juga disediakan. Misalnya bandar kecil menjadi pusat pengumpul dan memproses bahan keluaran pertanian untuk dieksport ke tempat lain, mengeluarkan barangan melalui perkilangan dan mengumpul serta memproses hasil lain seperti hasil hutan, hasil laut dan perlombongan.

(ii). Bandar juga menyediakan kemudahan perkhidmatan untuk kepentingan penduduk sekitarnya seperti institusi kewangan, pendidikan, pentadbiran, rawatan perubatan moden, khidmat bantuan nasihat, guaman, pos, mengagih barangan makanan, pakaian dan barangan lain. Penyediaan perkhidmatan tersebut dapat meninggikan kualiti kehidupan penduduk.

(iii). Bandar menyediakan suasana bagi perubahan. Masyarakat yang telah diperbandarkan lebih mudah menerima perubahan ke arah kemajuan. Di bandar, halangan institusi sosial tidak terpengaruh dalam menyekat masyarakat daripada mengalami perubahan. Oleh itu, pemodenan lebih mudah berlaku.

(iv). Pembauran inovasi – penyebaran secara mengempar benih pembaharuan seperti idea baru, teknik moden, peralatan, maklumat, pengetahuan, kaedah mengurus dan barangan pengguna moden yang datang dari petempatan/bandar hierarki atasannya. Bandar adalah pusat penyebaran idea pembangunan, penularan inovasi dan penyampaian teknologi dan maklumat berguna bagi perubahan masyarakat. Wujudnya peluang pembelajaran, peluang berinteraksi yang luas, konteks dan pendedahan kepada berbagai-bagai kemudahan mempercepatkan proses pemodenan serta pembangunan. Institusi sosial dan ekonomi di bandar dapat melicinkan lagi proses perubahan tersebut.

(v). Dengan meningkatkan tahap pembandaran, proses penularan pembangunan dapat berlaku dengan lebih cepat. Pembandaran boleh berlaku melalui pembesaran saiz bandar, perpindahan penduduk, penjalinan bandar dengan sistem pengangkutan yang cekap, peluasan rangkaian komunikasi dan sebagainya. Di sesetengah negara peningkatan tahap primasi bandar utama boleh membantu meningkatkan keluaran dalam negara kasar (KDNK) melalui aglomerasi ekonomi. Pengangkutan yang cekap merendahkan kos pengeluaran dan meningkatkan daya pengeluaran.

(vi). Pemodenan melalui pendidikan menggalakan perubahan sosial dan mental. Bandar arena dan tempat bermulanya proses perubahan. Peluang-peluang memajukan ekonomi yang lebih luas boleh mendorong penduduk bandar membangun dengan pesat. Pembandaran dapat melahirkan golongan kelas menengah – kumpulan penduduk yang mempunyai pendapatan yang agak tinggi dan stabil, moden, terbuka dan berpendidikan tinggi dengan amalan budaya/cara hidup yang berbeza dengan kumpulan penduduk miskin/luar bandar. Golongan ini yang melahirkan pekerja profesional, pemimpin dan korporat – atau kumpulan pekerja yang lebih mudah menerima perubahan. Melalui pembandaran juga muncul pemimpin politik dan pemimpin masyarakat yang berfikiran luas dan berupaya mencabar kepimpinan negara supaya melakukan perubahan ke arah pembaikan. Mereka juga cenderung untuk bertindak melakukan perubahan dalam masyarakat. Para pentadbir, pengusaha, peniaga dan pemimpin masyarakat ini mempunyai berbagai-bagai idea yang boleh membantu pembangunan negara.

(vii). Bandar turut menyediakan peluang pekerjaan bukan pertanian seperti perindustrian dan perkhidmatan kepada penduduk sekitarnya. Melalui pembandaran, bandar metropolitan juga menyediakan keadaan yang paling sesuai bagi perkembangan ekonomi moden. Industri pembuatan dapat berkembang di bandar kerana terdapat kemudahan asas, tenaga mahir, pasaran dan sebagainya. Begitu juga, kegiatan perniagaan firma moden, institusi kewangan, koperasi, perdagangan antarabangsa dan sebagainya hanya wujud di bandar besar. Melalui aglomerasi ekonomi, peningkatan daya pengeluaran dapat dilakukan dan keadaan ini hanya boleh wujud di bandar metropolitan.

Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

Pembandaran di Malaysia : Kajian Semenanjung Malaysia

Proses pembandaran di Malaysia (khususnya di semananjung Malaysia) berlaku dengan pesat. Sejak merdeka, peratus penduduk bandar di Semenanjung Malaysia telah bertambah tiga kali ganda iaitu dari 26.5 peratus atau 1.7 juta orang pada 1957, kepada 65.3 peratus atau kira-kira 11.5 juta orang pada 2000. Dalam tempoh 1957 – 2000, Bilangan bandar juga telah bertambah dari 36 buah pada 1957 kepada 143 buah pada 2000.
Dari segi pola ruang pembandaran, di Semenanjung Malaysia menunjukkan taburan tidak seimbang di mana kawasan Pantai Barat Semenanjung masih lagi mempunyai darjah pembandaran yang tinggi. Rumusan awal yang boleh dibuat adalah pembandaran pada umumnya bertumpu di kawasan yang telah sedia maju seperti Lembah Kelang, Johor Bahru, Seremban, Lembah Kinta, Larut dan Matang. Di Pantai Timur pula hanya Kota Bharu, Kuala Terengganu dan Kuantan yang menjadi pusat tumpuan pembandaran. Hal ini berlawanan dengan matlamat dan dasar kerajaan untuk menyelerakkan pembandaran ke kawasan-kawasan yang mundur, terutamanya ke bandar-bandar saiz sederhana dan saiz kecil selain menubuhkan bandar-bandar baru.
Kadar pertumbuhan penduduk bandar di Semenanjung Malaysia selepas Perang Dunia Kedua melebihi empat kali ganda daripada kadar pertumbuhan penduduk luar bandar. Pembandaran yang tidak terancang menyebabkan ramai penduduk luar bandar berhijrah ke bandar. Namun, dasar yang banyak menekankan pembangunan luar bandar di antara tahun 1957 dengan 1970 telah diikuti oleh kadar pertumbuhan penduduk bandar yang agak perlahan, sebaliknya penduduk desa berkembang lebih pesat daripada dekad-dekad sebelumnya. Dasar Ekonomi Baru yang diperkenalkan sejak tahun 1970 telah membuktikan keberkesanannya dalam memesatkan pertumbuhan penduduk desa . Walaupun darjah pembandaran telah meningkat lebih 65 peratus, ini tidak pula bermakna bahawa matlamat pembangunan melalui pembandaran yang seimbang telah tercapai sepenuhnya.
Trend pembandaran dan pertumbuhan bandar-bandar yang sedang berlaku di negara ini menunjukkan trend dan kadar pertumbuhan penduduk bandar-bandar saiz sederhana dan bandar-bandar kecil adalah pesat antara tahun 1980 dengan tahun 1990 tetapi mula menurun antara tahun 1991 dengan tahun 2000. Sebaliknya trend pembandaran dan kadar pertumbuhan penduduk bandar besar (lebih 250 000 orang) adalah pesat antara tahun 1991 dengan tahun 2000. Bandar-bandar metropolitan dalam kategori 100 000 – 249 999 orang mengalami pertumbuhan yang perlahan sepanjang tempoh 1980 hingga 2000.
Sebab-sebab penumpuan penduduk di bandar-bandar tidak sekata
(i). Faktor sejarah pembandaran yang lebih awal dan lebih lama dialami oleh sesetengah bandar berkenaan. Ini menyebabkan bandar-bandar lebih awal mengalami kemajuan dan sudah lama mengalami pertambahan penduduk sama ada secara migrasi atau semulajadi.
(ii). Kemajuan sektor ekonomi moden khususnya industri perkilangan dan perkhidmatan di bandar-bandar tertentu. menjadi daya tarikan utama migrasi masuk penduduk dari luar.
(iii). Pemusatan fungsi seperti pentadbiran, pendidikan, pengangkutan dan perhubungan, perniagaan dan lain-lain yang dijalankan oleh bandar-bandar tertentu yang juga menjadi daya tarikan untuk migrasi masuk penduduk.
(iv). Pertumbuhan semula jadi penduduk bandar-bandar tertentu yang lebih pesat berlaku berbanding dengan bandar-bandar lain ekoran daripada komposisi umur migran yang muda dan subur yang menyebabkan kadar kelahiran tinggi.
Faktor-faktor mempengaruhi proses pembandaran di Malaysia
Pada tahun 2000 lebih separuh penduduk dunia yang berjumlah 6.1 bilion tinggal di kawasan bandar berbanding 100 tahun yang lampau hanya 15 peratus atau 248.4 juta orang. Perkembangan ini adalah yang paling pesat pernah direkodkan dalam sejarah tamadun manusia. Di Malaysia, pembandaran juga berlaku dengan pesat. Pada tahun 1970, 28.2 peratus daripada 9 147 juta penduduk negara ini tinggal di bandar. Peratusan ini meningkat kepada 62 peratus atau 14.4 juta orang pada tahun 2000. Di Malaysia, proses pembandaran berlaku dengan pesat disebabkan oleh faktor-faktor seperti:
(i). Kesan daripada kegiatan pengeluaran sumber alam tempatan. Aktiviti pengeluaran seperti perlombongan telah menggalakkan pertumbuhan bandar-bandar seperti Kuala Lumpur, Ipoh, Taiping, Seremban dan lain-lain. Pembukaan kawasan-kawasan pertanian di kawasan kaki bukit di sepanjang banjaran-banjaran utama menggalakkan pertumbuhan bandar-bandar seperti Alor Setar, Segamat, Tapah, dan lain-lain.
(ii). Perpindahan penduduk dari desa. Selepas negara mencapai kemerdekaan, pengaliran penduduk desa ke bandar begitu pesat kerana mereka tertarik dengan peluang-peluang pekerjaan dalam sektor perkhidmatan dan perindustrian yang terdapat di bandar dan juga kerana didesak oleh keadaan mundur di luar bandar.
(iii). Penumpuan fungsi di bandar-bandar utama. Kegiatan ekonomi seperti perindustrian, perkhidmatan dan perdagangan sebahagian besarnya bertumpu di bandar-bandar utama. Keperluan tenaga kerja yang ramai telah menarik penduduk untuk berpindahnya. Keperluan ruang-ruang tapak bangunan menyebabkan banyak kawasan pertanian di sekitar bandar bertukar sifat menjadi gunatanah bandar.
(iv). Pembandaran kawasan-kawasan yang mundur. Dasar kerajaan selepas merdeka menyebabkan banyak kawasan yang mundur dimajukan untuk mengimbangkan pembangunan di antara wilayah-wilayah dalam negara. Penubuhan bandar-bandar baru, memajukan bandar-bandar yang mundur, terutamanya di sebelah pantai timur Semenanjung Malaysia, telah memesatkan lagi proses pembandaran di negara ini.
(v). Pertumbuhan penduduk bandar secara semula jadi. Perpindahan yang berlaku secara beramai-ramai selepas Perang Dunia Kedua telah diikuti dengan pertumbuhan penduduk semulajadi beberapa dekad kemudiaannya. Pertumbuhan penduduk yang pesat menggalakkan perluasan kawasan bandar.
(vi). Penempatan semula penduduk. Proses penempatan semula penduduk semasa darurat akibat ancaman komunis antara tahun 1948 hingga 1963 telah menggalakkan perkembangan bandar-bandar. Pusat-pusat penempatan semula ini tiap-tiap satunya menempatkan lebih daripada 2 000 orang. Dalam masa beberapa tahun sahaja selepas pusat-pusat tersebut dibuka, muncul beberapa buah pusat bandar seperti Jinjang, Serdang Baru dan lain-lain.
(vii). Perluasan kawasan sempadan sesuatu bandar. Proses ini berlaku sama ada dari pusat ke pinggir atau perkembangan pesat zon pinggir bandar itu sendiri. Proses ini menyebabkan sempadan sesebuah bandar bercantum dengan sempadan bandar lain yang berdekatan dengannya. Contohnya, Kuala Lumpur dengan Petaling Jaya dan Shah Alam sehingga membentuk satu metropolis. Di sesetengah negara, perluasan kawasan sempadan ini terlalu pesat sehingga banyak bandar yang berdekatan telah bergabung menjadi bandar yang lebih besar dikenali sebagai megalopolis.

Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

Pola Pembandaran: Dunia
Pada tahun 1900 hanya 15 peratus sahaja penduduk dunia tinggal di pusat-pusat bandar. Pada 1950, peratusan penduduk dunia yang tinggal di bandar ialah kira-kira 30 peratus. Pada tahun 1990 jumlah ini meningkat kepada 43 peratus dan pada 2000 lebih separuh penduduk dunia tinggal di kawasan pembandaran. Menjelang tahun 2050 dijangkakan 61 peratus penduduk dunia akan tinggal di bandar. Pertambahan penduduk bandar yang pesat di dunia sebahagiannya besarnya adalah akibat daripada perpindahan penduduk dari desa terutama di negara membangun.
Pembandaran semakin meningkat dengan pesat terutama di negara membangun. Antara 1950 hingga 2000, penduduk dunia yang tinggal di bandar meningkat sebanyak 2 120 juta. Sebahagian besar (1 617 juta) pertambahan ini berlaku di negara membangun. Kadar pertambahan penduduk bandar bagi tempoh 1990-2000 di negara Asia dan Afrika misalnya masing-masing mencatatkan purata 3.1 peratus dan 4.8 peratus setahun berbanding kadar di Eropah dan Amerika yang masing-masing hanya 0.9 peratus dan 1.0 peratus setahun. Meskipun peratusan penduduk bandar di negara membangun rendah berbanding daripada negara maju tetapi jumlah mutlaknya cukup besar.
Perbezaan proses pembandaran negara maju dan negara membangun
(i). Di negara-negara maju, pembandaran dan kemajuan serta perubahan masyarakat berlaku serentak. Di negara-negara membangun, penumpuan penduduk di kawasan bandar tidak diikuti oleh kemajuan ekonomi perindustrian.
(ii). Penduduk bandar di negara-negara membangun bergantung kepada kegiatan perdagangan, perniagaan dan perkhidmatan di mana sebahagian besarnya dalam bentuk sara diri. Akibatnya, wujud berbagai masalah sosial dan ekonomi di bandar-bandar di negara membangun.
(iii). Proses pembandaran di negara-negara membangun masih berterusan dengan kadar yang pesat, melebihi kadar purata pertambahan penduduk bandar dunia. Misalnya di Malaysia, 66.8 peratus penduduk tinggal di kawasan bandar.
(iv). Tekanan pembangunan di negara-negara membangun semakin ditumpukan ke atas kawasan bandar. Keberkesanan strategi memajukan ekonomi melalui pembandaran menyebabkan bandar dianggap penting dan dapat digunakan untuk mempercepatkan proses pembangunan negara.
(v). Di negara maju pembandaran disebabkan oleh perubahan masyarakat dan penemuan teknik dan teknologi moden dalam bidang pertanian, pembuatan, pengangkutan dan perindustrian berbanding di negara membangun pembandaran berlaku kerana proses penumpuan penduduk ke bandar-bandar besar kerana keadaan pembangunan tidak seimbang di antara wilayah-wilayah dalam negara, juga di antara kawasan bandar dengan kawasan luar bandar.
Persamaan proses pembandaran negara maju dan negara membangun
(i). Penumpuan penduduk di bandar-bandar besar dan utama. Bagi kebanyakan negara membangun, wujudnya fenomena penumpuan penduduk ke bandar-bandar besar adalah salah satu petanda kemajuan pembangunan tidak seimbang di antara wilayah-wilayah di dalam negara.
Pertumbuhan penduduk bandar khususnya di negara membangun banyak dicirikan oleh perkembangan bandar besar. Penumpuan penduduk ke bandar-bandar besar adalah ketara sekali. Pada tahun 2015, dianggarkan 3.9 bilion penduduk dunia akan mendiami kawasan bandar dan lebih 40 peratus atau 1.6 bilion akan mendiami bandar yang mempunyai penduduk melebihi satu juta orang berbanding 177.2 juta pada 1950 dan 1.4 bilion pada 2000. Menjelang 2015 juga, 375 juta penduduk akan mendiami 23 buah “megacities” atau kawasan bandar yang mempunyai penduduk melebihi 10 juta seperti Tokyo, Mumbai, Lagos, Dhaka dan Sao Paulo.

Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

Jenis-Jenis Bandar

1. Bandar raya Global.
Bandar raya global ialah bandar yang menempatkan pelbagai aktiviti ekonomi yang bertaraf dunia seperti industri maju, bank besar, hotel, ibu pejabat perdagangan, insurans dan sebagainya. Misalnya London, Tokyo, New York dan Paris. Bandar raya seperti Singapura, Hong Kong dan Kuala Lumpur adalah sebahagian daripada rangkaian aktiviti pengeluaran global dan menempati hierarki bawahan bandar raya dunia tetapi belum sesuai untuk digelar bandar raya global. Friedmann (dalam Katiman Rostam 2002: 156) menjelaskan bahawa bandar raya global memiliki sifat khusus seperti keunggulannya sebagai pusat perdagangan, pusat kewangan antarabangsa dan pusat perindustrian.
Kewujudan berbagai-bagai fungsi mega yang lebih bersifat tertier termasuk pusat pasaran kewangan utama dunia dan ibu pejabat korporat perdagangan berbilang negara (MNC) atau firma transnasional, kewujudan berbagai-bagai institusi antarabangsa, pertumbuhan pesat sektor perkhidmatan dan perniagaan selain pusat perindustrian utama dan pusat jaringan pengangkutan antarabangsa adalah syarat utama untuk membolehkan sesebuah bandar raya digelar bandar raya global.
Pengesahan empirik status sesebuah bandar raya global juga didasarkan kepada hal seperti kekerapan menganjurkan seminar dan persidangan antarabangsa, banyaknya hotel bertaraf lima bintang, pembangunan perumahan moden (kondominium mewah) dan pusat membeli belah bertaraf antarabangsa. Terdapat empat bandar raya global utama di dunia, iaitu New York, Tokyo, London dan Paris.
Bandar raya global ini terletak di wilayah-wilayah dunia yang maju. Di benua Amerika Utara, New York adalah pusat tumpuan utama firma perdagangan terbesar dunia seperti ICI, GEC, Exon dan Nestle. Di rantau Asia, Tokyo adalah bandar raya global kerana dicirikan oleh fungsinya yang pelbagai dan global seperti pusat kewangan dunia. Di Eropah pula, London dan Paris adalah bandar raya global yang utama kerana peranannya dari segi ekonomi dianggap unggul di rantau tersebut.
Bandar raya global bertindak sebagai hub kepada berbagai-bagai rangkaian fungsi seperti perdagangan import-eksport, telekomunikasi, kewangan dan pengangkutan. Semakin besar operasinya, impak terhadap pembandaran dan perkembangan bandar juga semakin ketara. Bandar raya global juga berperanan sebagai penggerak ekonomi masa kini dan kebanyakan keputusan penting tentang pelaburan dibuat di sini. Oleh itu, bandar raya tersebut juga bertindak sebagai pemacu proses pembandaran sejagat. (Katiman Rostam 2002: 157)
2. Bandar Primat
Bandar primat adalah bandar raya yang terbesar dan dominan di sesebuah negara. Menurut Mark Jefferson (dalam Katiman Rostam 1988: 61) primasi akan wujud apabila terdapat sebuah bandar utama di sesuatu wilayah atau negara yang saiz penduduknya beberapa kali lebih besar daripada saiz penduduk bandar yang menduduki peringkat kedua. Salah satu cara yang biasa digunakan untuk mengukur keperimasian ialah indeks empat bandar raya. Ia dikira dengan membahagikan penduduk bandar raya terbesar dengan jumlah penduduk semua empat buah bandar raya didarab 100. Dalam hal ini bandar primat didefinisikan sebagai bandar raya terbesar di sebuah negara yang saiznya melebihi lima kali bandar yang menduduki peringkat kedua di negara berkenaan dan saiz bandar yang terlampau besar.
Wujudnya bandar primat adalah suatu keadaan yang menunjukkan bahawa terdapat lebihan penduduk di bandar berkenaan. Di negara membangun, kewujudan bandar primat menggambarkan tentang taburan penduduk dan pembangunan yang tidak seimbang di negara berkenaan. Penumpuan aktiviti sosial dan ekonomi di bandar besar amat ketara. Penumpuan penduduk yang berterusan ke bandar besar menyebabkan peruntukan pembangunan sosial terpaksa disalurkan ke bandar berkenaan. Pembandaran menumpu seperti ini menimbulkan masalah-masalah lain; misalnya pembangunan sosial dan ekonomi hanya wujud di bandar besar, sedangkan kawasan-kawasan yang lain terus ketinggalan.
Masalah bandar primat bukan sahaja saiz bandar yang terlalu besar, tetapi juga kesannya terhadap taburan infrastruktur dan kemudahan awam. Oleh sebab pelaburan awam dan swasta yang sedikit hanya bertumpu di bandar besar, kawasan luar bandar terabai. Keadaan ini menyebabkan jurang pendapatan dan taraf hidup penduduk di bandar dan desa terus melebar. Perpindahan ke bandar besar berlaku kerana kekurangan peluang pekerjaan di desa. Di bandar juga mereka tidak mudah mendapat pekerjaan. Hal ini menimbulkan masalah seperti pengangguran, kemiskinan dan perumahan terutama di negara membangun.
3. Metropolis
Metropolis merujuk bandar raya besar biasanya ibu negara kepada sebuah negara yang kecil atau sebuah ibu wilayah yang utama di sebuah negara yang besar. Metropolis mempunyai saiz penduduk melebihi satu juta orang dan mempunyai sistem pentadbiran sendiri. Metropolis mempunyai fungsi yang penting sebagai pusat pentadbiran dan perdagangan utama di sesebuah negara dengan pengaruhnya melangkaui sempadan wilayah. Proses perkembangan bandar metropolis melalui perluasan kawasan terbandar dan pertumbuhan suburbia di pinggir bandar mengurangkan tumpuan penduduk dalam bandar raya. Perkembangan di luar kawasan bandar raya melibatkan kawasan guna tanah bandar yang sangat luas. Metropolis berperanan sebagai pusat yang memudahkan mekanisma bagi menggerakkan kemasukan sesebuah negara, terutamanya negara membangun, ke dalam sistem ekonomi antarabangsa. Pemusatan pelaburan awam dan swasta di bandar metropolis boleh mencetuskan bibit pembangunan yang boleh mengempar ke pinggir.

4. Bandar Sederhana
Bandar sederhana adalah bandar yang penduduknya antara 31 000 hingga 100 000 orang. Sesetengah pengkaji menggunakan bilangan penduduk antara 25 000 sehingga 99 999 orang untuk mentakrifkan bandar sederhana. Bandar sederhana lazimnya adalah ibu negeri/wilayah yang pengaruhnya meliputi sebuah wilayah. Bandar sederhana dibangunkan dengan tujuan seperti: untuk mengurangkan penumpuan pembangunan di bandar-bandar primat; menyaingi tarikan bandar primat sebagai pilihan untuk membuat pelaburan dalam sektor perkhidmatan dan perindustrian; mencetuskan pembangunan desa melalui peningkatan pasaran bagi barangan keluaran desa khususnya pertanian; dan untuk menyelerakkan pembangunan supaya lebih seimbang dan kedua-dua pihak bandar dan luar bandar mendapat manfaat. Dengan menyelerakkan pembangunan ke bandar sederhana, kadar pertumbuhan bandar-bandar metropolitan dengan sendirinya dapat diperlahankan.
5. Bandar Kecil
Bandar kecil adalah bandar yang mempunyai penduduk kurang daripada 30 000 orang. Bandar yang saiz penduduknya relatif kecil lazimnya terletak di wilayah luar bandar dan bertindak sebagai pusat perkhidmatan desa. Bandar kecil berpotensi besar untuk membantu meninggikan daya keluaran pertanian, menyediakan peluang pekerjaan bukan pertanian, menyediakan perkhidmatan dan kemudahan asas yang diperlukan dan seterusnya mengurangkan kadar kemiskinan melalui peningkatan pendapatan dan taraf hidup penduduk desa.

Tema 3: TRANSFORMASI DESA DAN PEMBANDARAN

Definisi Bandar dan Pembandaran.

Bagaimana hendak mentakrifkan `bandar’ dan `desa’ adalah agak sukar. Walaupun pelbagai ciri sosial, ekonomi, pentadbiran dan lain-lain telah digunakan untuk membezakan antara bandar dengan desa, namun kriteria yang paling kerap digunakan ialah saiz penduduk. Dalam banci pada tahun 1957, pusat bandar telah ditakrifkan sebagai suatu tempat yang mempunyai penduduk 1000 orang atau lebih. Tetapi angka ini adalah terlalu rendah kerana ia merangkumi sejumlah besar petempatan. Dalam banci tahun 1970, bandar telah ditafsir semula sebagai kawasan yang diwartakan dengan bilangan penduduk seramai 10 000 orang atau lebih.
Dalam banci tahun 2000, bandar ditakrifkan sebagai kawasan yang diwartakan serta kawasan tepu bina yang bersempadanan dengannya dan gabungan kedua-dua kawasan ini mempunyai penduduk seramai 10 000 atau lebih semasa Banci Penduduk 2000. Kawasan tepu bina adalah kawasan yang terletak bersebelahan kawasan yang diwartakan dan mempunyai sekurang-kurangnya 60 peratus penduduk (berumur 10 tahun dan lebih) terlibat dalam aktiviti bukan pertanian dan unit-unit perumahannya mempunyai kemudahan tandas moden.
Bandar wujud melalui proses yang dikenali sebagai pembandaran atau urbanisasi. Pembandaran lazimnya ditakrifkan sebagai suatu proses perubahan sama ada penduduk, petempatan, cara hidup, pekerjaan dan kegiatan ekonomi, pemikiran manusia dan lain-lain ke arah bandar. Jelasnya, konsep pembandaran boleh dilihat dari empat sudut iaitu:
1. Pertambahan jumlah dan peratusan penduduk yang tinggal di kawasan bandar.
2. Perluasan saiz bandar dengan pertambahan bangunan, ruang perniagaan, kawasan petempatan bandar, pertambahan sistem, dan jaringan pengangkutan, pertambahan fungsi bandar dan lain-lain.
3. Perubahan struktur dan kegiatan ekonomi penduduk dari ekonomi tradisional (pertanian) kepada ekonomi moden seperti perindustrian, perkhidmatan, perniagaan, perdagangan dan lain-lain.
4. Perubahan cara hidup penduduk dari tradisional kepada nilai dan gaya hidup bandar yang lebih moden.
Oleh itu, pembandaran dapat dirumuskan sebagai proses yang mengubah sesuatu masyarakat dari kawasan desa ke kawasan bandar dan juga nisbah penduduk bandar berbanding dengan jumlah penduduk. Pembandaran mempunyai permulaan dan akhiran: prosesnya akan selesai apabila semua penduduk tinggal di bandar.